1. وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در چین قدیم و دوره ­های جدید

تدریس زبان فارسی در چین دارای تاریخ طولانی است. پس از سفر جانگ چیان 张骞 سفیر امپراتور سلسله هان )汉202-220م.) چین به نواحی غربی، مردم پارسی شروع به مهاجرت به داخل چین کردند و در مناطق شمال غرب یا منطقۀ مرکزی چین اقامت کردند. آنها به منظور حفظ آداب و رسوم و فرهنگ خودشان در میان گروهای مهاجران به تدریس زبان وطن خود پرداختند. بعد از حمله عرب به ایران و آسیای مرکزی، فرهنگ اسلامی کمکم در این منطقه نفوذ یافت و با رونق گرفتن جاده ابریشم پس از قرن هشتم ، تاجران، فرستادگان، سرداران، مبلغین دینی و اولاد آنها زبان فارسی و دین اسلام را به چین بردند. باید گفت که زبان فارسی(دری) پس از آمدن دین اسلام وارد چین شده است. آن موقع حدوداً همزمان با دوره سلسله­ های تانگ (618-907م.) و سونگ (960-1279م.) بود. در سلسله تانگ انبوهی از تاجران در شهرهای بزرگ چین اقامت می کردند و زبان آنها حتی در ادبیات آن دوره تأثیر گذاشت. یکی از آهنگهای شعر در سلسله تانگ «پو سا مان» 菩萨蛮   نامیده شد و این اسم هم آوانویسی مسلمان در زبان فارسی بود.

به علت ترویج گسترده­تر فرهنگ ایران و اسلام  در چین مسلمانان چینی اشتیاق یادگیری زبان فارسی را به شدت پیدا کردند. سپس در بسیاری از مساجد چین فعالیت اولیه آموزش زبان فارسی شروع  شد و ضمنا تعدادی مواد درسی به زبان فارسی به رشته تحریر در آمد و یکی از آنها «منهاج الطلب» است که از اولیه منابعی است که برای تدریس زبان فارسی تالیف شده است، تاریخ این کتاب در سال 1080 هجری است. موضوع آن دربارۀ دستور زبان فارسی و مؤلف آن محمد الحکیم الزینیمی است.

1.1 وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در چین در سلسله یوان

در سلسله یوان 元(1271-1368م. دوره مغول) با توسعۀ مبادله و رفت و آمد شرق و غرب و آمیزش عمیقتر فرهنگهای ملل، تدریس زبان فارسی از طرف دولت چین با سرعت بی سابقه ­ای گسترش یافت. دولت چین به منظور فرمانروایی و آرام کردن مردم مسلمان چین و خارجی و گسترش روابط با مناطق غربی «هوی هوی گوا زی شیو» 回回国子学 و «هوی هوی گوی زی جیان»  回回国子监دو سازمان اداری تدریس زبان «هوی هوی» را تاسیس کرد. بیشتر دانشمندان چینی زبان «هوی هوی» در آن زمان را زبان فارسی می دانند. بر اساس این سازمانها سیستم آموزش زبان فارسی دولتی چین شکل گرفت.

مقام های دولتی مثل «هوی هوی چوان شی» 回回椽史 (کاتبان)، «هوی هوی یی شی»

回回译史 (مترجمان)، «هوی هوی لینگ شی»回回令史 (کارمندان اداری) در ارگانهای سلسله یوان دایر شد. کارهای این سه نوع مقام رتق و فتق امور مسلمانان در چین و نوشتن با زبان فارسی و ترجمه اسناد و نامه های مناطق غربی است. تاو زونگ یی 陶宗仪 یک دانشمند  اواخر سلسله یوان و اوائل سلسله مینگ در کتاب خود «شو شی هوی ییاو»   《书史会要》29 حرف هوی هوی را  ذکر کرد که در میان آنها 28 تا حرف عربی است  آن یکی مانده حرف مرکب از «ل» و «ا» است.

در امور آموزش در سازمان «هوی هوی گوا زی شیو» به جز زبان فارسی و عربی، خط استیفاء (به چینی: یی سی تی فی亦思替非 ) هم به کار می رفت. بعضی محققان چینی معتقد بوده اند که این خط باید خط فارسی یا عربی باشد. مثلاً دکتر مظفر بختیار استاد دانشگاه تهران بر بوده است که استیفاء به عنوان اسم انحصار به معنی «مدیریت و محاسبه امور مالی و مالیات» است و در نهادهایی دولتی بیشتر کشورهای اسلامی در دوران قدیم که کاربردهای آن با وزارت دارایی امروزی شبیه است مورد استفاده قرار می گرفت. وی دربارۀ این خط در مقاله بنام «تحقیق استیفاء» نوشته است: «خط استیفاء در اسناد دولتی بکار می رفت و دارای معیار و روش نوشتن خاصی است. همه اسناد مالیاتی و مدارک محاسبه و حکم امپراطور درباره امور مالی و مالیاتی به این نوع خط نوشته می شد... این نوع خط مثل سمبل های مخفف و تصویر نگاری فقط معنا را نشان می دهد و تلفظ ندارد.»  این نظریه از طرف غیر مستقیم این نکته را ثابت کرده است که این نوع خط به وسیله ایرانیان قدیم اختراع شده و در دولت سلسله یوان چین ترویج می شد.

1.2. وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در چین در سلسله مینگ

در سلسله مینگ 明 (1368-1644م. همزمان با تیموریان) دولت چین برای ایجاد و تقویت ارتباط با کشورهای اسلامی موسسه ای به نام «هوی هوی گوان» 回回馆 را دایر کرد و معلمین مسلمانی را دعوت کرد تا زبان فارسی را تعلیم کنند. در «مینگ شی لو» 《明实录》 مجموعۀ کتابهای تاریخ مینگ ذکر شده است: به علت این که ممالک اطرافی به پادشاه بار دادند اما پادشاه زبانهای آنها را ندانست، پادشاه دستور داد که بعضی مقامات توانای ترجمه را فرا بگیرند..." در سلسله مینگ مترجمان عمدتاً ایرانیان بودند، از این رو می توان استنباط کرد که بیشتر معلمین در «هوی هوی گوان» هم ایرانیان بودند.

       دو نمونه از مواد تدریسی در سلسله مینگ: « هوی هوی گوان یی یو»《回回馆译语》 و «هوی هوی گوان زا زی»《回回馆杂字》. در کتاب «هوی هوی گوان یی یو» واژگان فارسی و آوانویسی چینی و ترجمه چینی آنها درج شده است. «هوی هوی گوان زا زی» در واقع واژه­ نامه «هوی هوی گوان یی یو» است. امروز چند نسخه از این کتاب تدریسی در جاهای مختلف جهان نگه داشته شده و همه آنها به دو گروه اصلی تقسیم شده است: نسخۀ «سی یی گوان»《四夷馆》و نسخۀ «هوی تونگ گوان»《会同馆》. «سی یی گوان» و «هوی تونگ گوان» مؤسسات دولتی قدیم چین بود. تفاوت این دو نسخه این است که در نسخه «سی یی گوان» خطوط فارسی هست اما در نسخه «هوی تونگ گوان» فقط خطوط چینی هست.

 نسخه«سی یی گوان»

نسخه«هوی انوگ گوان»

کلمات فارسی ذکر شده در این دو کتاب به 18 مقوله تقسیم شده و با یک سلسلۀ وسیع علوم وابسته بوده است. با توجه به آوانویسی در این دو کتاب می توان دید که لهجه زبان فارسی که از طرف موسسه «هوی هوی گوان» تدریس شد نزدیک لهجۀ زبان فارسی دری و تاجیکی بود. از قدیم تا امروز انبوهی از دانشمندان این دو کتاب را مطالعه کرده­اند و در میان آنها لیو یینگ شنگ 刘迎胜 مورخ چینی در کتاب خود «مطالعه هوی هوی گوان یی یو و هوی هوی گوان زا زی» همه نسخ و واژگان این مواد تدریسی را به طور مفصل تدقیق کرده و توضیح داده­ و نتایج تحقیقاتی خود برای مطالعات بعدی خیلی ارزش داشته است.

1.3. وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در چین در سلسله چینگ

در دودمان چینگ清 ( 1644-1912م. ) در حالی که ارتباط سیاسی چین و ایران به دلیل سیاست درهای بسته دولت چین نسبتاً قطع شد تدریس و مطالعه زبان فارسی هم از طرف چین ادامه یافت. در دوره کانگ شی 康熙 (1662-1722م. ) لیو جی 刘智 (1660-1730م.) دانشمند مسلمانی کتب زبان­های فارسی و عربی که از دوره­های قبلی تا زمان خود به چین معرفی شده بود را تنظیم کرد و در هر یک از دو کتاب فلسفه اسلامی خود به نام «تیان فانگ شینگ لی»《天方性理》و «تیان فانگ دیان لی»《天方典礼》کتاب مرجع مفصل را تألیف کرد. وی در این کتاب مجموعاً اسم شصت و هفت جلد کتاب علمی اسلامی را نام برد یا ذکر کرد که موضوعات مربوط به علوم تفسیر و فقه و حدیث و فلسفه و تاریخ و نجوم­ بینی و جغرافیا و اصول اخلاقی و زبان­شناسی و غیره... بود. بیشتر نام کتب مرجع از طرف لیو جی بر اساس معنی آنها ترجمه شد. بعضی از آثار ذکر شده در این دو کتابنامه و نامهای اصلی (زبان فارسی) و معنی آنها به شرح زیر است.

(1) «دنگ شیا لو» 《登宵录》

اسم فارسی: معراج

معنی اسم چینی : قصۀ معراج

(2) «شی پو یوان لیو»  《世谱源流》

اسم فارسی: شجرنامه

معنای اسم چینی : سرچشمۀ شجرنامه (شی پو: شجرنامه؛ یوان لیو: سرچشمه)

(3) «تیان ده یوان جی» 《天德元机》

اسم فارسی: افعال افلاک

معنای اسم چینی : اسرار و تئوری عمیق صفت اخلاقی آسمانی (تیان ده: صفت اخلاقی آسمانی؛ یوان جی:  اسرار و تئوری عمیق)-----اثر علم نجوم

(4) «هوان یو شو جیه»《环宇述解》

اسم فارسی: جهان دانش

معنای اسم چینی: شرح و توضیح جهان (هوان یو: جهان؛ شو جیه: شرح و توضیح )-----اثر علم نجوم

(5) «باو چان پو»《宝产谱》

اسم فارسی: حجر نامه

معنی اسم چینی: گنج نامه (باو چان: گنج ؛ پو: نامه )-----اثر ارزیابی سنگ­های قیمتی

بدین وسیله این دو کتابنامه تا حدی نشان می دهد که زبان فارسی در دوران قدیم چین بطور وسیع در چین تأثیر گذاشت

1.4.  وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در چین قدیم در زمینه­ پزشکی و نجوم­ بینی

از طرف دیگر علاوه بر آموزش زبان فارسی، دولتهای چین قدیم هم به تدریس و تحقیق علوم پزشکی و نجوم ­بینی پرداختند و آثار مطالعه و ترجمه فراوان هم نوشته شد. در سلسله سونگ  宋 (960-1279م.) ما یی زه 马依泽 (921-1005م.) (آوانویسی اسم زبان عربی وی --- معز) نجوم ­بین مسلمانی در سال 961 میلادی وارد چین شد و تقویم «یینگ تیان» 应天历 را تألیف کرد و در این تقویم اولین بار «هفته» را به چین آورد. اسم روزهای یک هفته از آن موقع به بعد در میان مسلمان چینی حفظ شد. اسم روزهای یک هفته  بشرح زیر است:

شنبه----- شان بای闪白  یک شنبه----- یه که شان بای 叶克闪白 دو شنبه----- دو شان بای杜闪白  سه شنبه----- شیه شان بای斜闪白  چهار شنبه----- چه شان بای彻闪白  پنج شنبه----- پان شان بای盼闪白  جمعه----- جو ما主麻 (اسم عربی )

 از این رو معلوم است که جز جمعه همه روزهای دیگر هر هفته از آوانویسی زبان فارسی بدست آمده است.

در سلسله یوان و اوائل مینگ دولت چین برای تألیف تقویم هوی هوی سازمان «هوی هوی سی تیان جیان» 回回司天监 را تاسیس کرد و تقویم هوی هوی (هوی هوی لی فا “回回历法”) که از طرف شیخ محمد (به چینی ما شا یی هه) نجوم ­بین سلسله مینگ درست شده بود بعد از اصلاح بنام «چی جنگ توی بو» 《七政推步》چاپ شد. در این تقویم جدید اسم ماههای تقویم شمسی بطور آوانویسی زبان فارسی ذکر شد.

جدول 1:  اسم ماههای تقویم شمسی در کتاب «چی جنگ توی بو»

 تدریس و مطالعه علم پزشکی هوی هوی در چین دارای تاریخ دیرینه است و مشهورترین اثر  «هوی هوی یا فانگ» 《回回药方》است که در اوائل سلسله مینگ تدوین شد و شامل 36 جلد بود که در حال حاضر فقط چهار جلد باقی مانده است.). مؤلفان این کتاب تئوریهای طب اسلامی را تنظیم کردند تا علم پزشکی را به طور مشخص به چینیان معرفی کنند. «قانون در طب» ابن سینا یکی از منابع اصلی این کتاب به شمار می رود. در این کتاب اصطلاحات پزشکی فراوان با زبان فارسی نوشته شده است و این ویژگی بیانگر این است که بیشتر مؤلفان این اثر ایرانیان یا فارسی گویان در منطقه آسیا مرکزی و غربی بودند. 

اقدامات تدریس و تحقیق زبان و فرهنگ فارسی دولتی در چین قدیم نمایانگر جایگاه مهم زبان فارسی بوده است و مسلمانان در چین قدیم سهم خود را در توسعه فرهنگ اسلامی ادا کرده ­اند.

1.5.  وضعیت تدریس رسمی زبان فارسی در سال 1912-1949

بعد از سقوط حکومت چینگ به دلیل این که وضع ناآرام و آشفته در جامعۀ چین سالها طول می کشید، تدریس زبان فارسی در چین برای مدتی توقف شد، اما کارهای معرفی متون فارسی ادامه یافت و دانشمندان چینی در آن زمان هم کوشش خستگی ناپذیر را بکار بردند تا آثار زبان فارسی را چینی ترجمه کنند: در 1924 میلادی رباعیات خیام برای اولین بار از طرف گوکوژو 郭沫若 شاعر معروف چین از روی ترجمۀ انگلیسی فیتز جرالد به زبان چینی ترجمه شد. در 1934 میلادی که دولت وقت ایران «هزاره فردوسی» را تشکیل داد، در مجلات وزین چینی مقالاتی در این مورد به چاپ رسید و تعدادی از داستانهای شاهنامه مانند «حکایت جمشید و ضحاک» را ترجمه و چاپ کردند. وانگ جینگ جای王静斋 دانشمند ممتاز دین اسلام چینی در 1937-1947 میلادی گلستان سعدی را ترجمه کرد و در انتشارات نیو جیه  牛街 چاپ کرد. (نیو جیه خیابان معروف در پکن است که اطراف آن ناحیه زندگی مسلمانان است) وی در کتاب خود نوشته است: سعدی را یکی از چهار ستون شعر فارسی دانسته اند. (چهار ستون: سعدی، حافظ، فردوسی، مولانا)

2. وضعیت ترویج زبان فارسی در میان مردم در چین قدیم و دوره­های جدید

بعد از وارد شدن فرهنگ ایران و اسلام به چین، تدریس زبان فارسی هم در میان مردم گسترش یافت. دانشمندان مسلمانی (مولانا) از سلسله مینگ به بعد در مساجد دانش­های دینی و زبان­های اسلامی را آموزش دادند و ترویج کردند. این نوع تدریس را آموزش مسجدی می نامیدند. (بنیانگذار: شیخ هو دنگ جو 胡登洲(1522-1597م.) )  نظام تدریس معمولاً به 2 قسمت تقسیم شد.: بخش مدرسۀ ابتدایی و بخش عالی مدرسه برای بچه­های 6-7 سالگی آماده شد و موضوعات درسی درباره زبان عربی و معلومات عمومی دینی بود؛ درسهای بخش دانشگاه بیشتر منظم بود و به 2 دسته تقسیم شد: زبان و دستور عربی و فارسی و علم بدیع و منطق و علوم تفسیر و فقه و حدیث و فلسفه صوفی و کرام و ادبیات دینی. کتب درسی آنها معمولاً به نام «13 کتاب مقدس» خوانده می شود و 6 جلد کتاب مقدس هم با زبان فارسی تصنیف شده است:

(1)  «هوایی منهاج؟؟؟» (Hai Wa Yi Mi Nuo Ha Ji)

کتاب دستور زبان فارسی است که از طرف چانگ جی مه 常志美 دانشمند اواخر دوره مینگ و اوائل دوره چینگ نوشته شد. در سال  1978 میلادی یک نسخه آن کتاب که در ماه پنجم سال 1070 هجری قمری انجام شد و استنساخ کنندۀ آن خود را "محمد فرزند زینیمی دانشمند شان دونگ چین" ادعا کرد از طرف دکتر محمد جواد شریعت کشف گردید  و ترتیب  و تصحیح شد و در سال 1981 در اصفهان چاپ شد. (منهاج الطلب(کهن ترین دستور زبان فارسی)، اصفهان: مشعل، ۱۳۵۹)

(2)  «مرصاد العباد»

این کتاب پر اهمیت ‏ترین کتاب نجم ‌الدین رازی است و یکی از شورانگیز ترین نوشته‌ های عرفانی است که در نیمه نخست قرن هفتم هجری تالیف‏ شده است و در قرن 17 میلادی از طرف خانوادۀ وو زون چی 伍遵契 دانشمند چینی به نام «گوی جن یاو دائو»  《归真要道》ترجمه شد.

(3)  گلستان

گلستان سعدی به عنوان کتاب درسی در چین دارای تاریخ بیش از 600 سال است و در زمان معاصر  بارها از دانشمندان چینی ترجعه شده و اسم این کتاب هم به 2 روش یاد شده است:  «جن جینگ هوا یوان» 《真境花园》 (وانگ جینگ جای، 1947) و « چیانگ وی یوان » 《蔷薇园》(شوی جیان فو،1958)

(4) «اشعةاللمعات»

این کتاب از طرف­ جامی به دستور امیرعلیشیر نوایی و در سال ۸۸۶ نوشته شده‌ است و در حقیقت شرح جامی بر لمعات فخرالدین عراقی است. جامی در شرح لمعات هم از سخنان محیی ‌الدین بن عربی و صدرالدین محمد قونوی بهره برده‌ است. شرح لمعات که در آن نکات و اصطلاحات عرفاً ذکر گشته ‌است در بیست و هشت باب تدوین شده  است.

(5) «خطابه»

متن اصلی ­اش با زبان عربی نوشته شد و معلمین چینی نسخۀ ترجمه فارسی آن را انتخاب کردند. لی یو چن 李虞宸 این کتاب را به نام «شنگ یو شیانگ جیه» 《圣谕详解》

(6)«اربعین»

موضوع آن درباره تفسیر 40 بند حدیث است.                                                                            

البته، بغیر از این سری کتاب­ها منابع دیگر هم بطور گسترده در چین ترویج شده و بیشتر از آنها مربوط به عرفان بوده و این کتب شایسته مطالعه ما بوده ­است.

آموزش مسجد در دوره­های جدید با اصلاح بی وقفه توسعه یافت. وانگ هاو ژان (شیخ عبد الرحمن ) دانشمند مسلمان پکن آموزش مسجد را با آموزش نوع جدید (دانشگاه) پیوند داد و دانشگاه اسلامی را تأسیس کرد و درسهای زبان و فرهنگ چینی را اضافه کرد و بعداً علمای اسلامی در سراسر کشور چین این مدل را قرار دادند تا دانشجویان مستعد را تربیت بدهند. این اقدام امور تدریس مسجد را به پیش رفته ­است.