1. نام­گذاری علم «جغرافیای تاریخی»

«جغرافیای تاریخی» علمی است که روابط انسان و زمین در طول تاریخ را مطالعه می کند و بعد از آن که تئوریهای علم جغرافیای معاصر وارد چین شد به یک شعبه ای از علم تبدیل شد. این رشته  در واقع در اوائل قرن 20 میلادی در چین تأسیس شد و در دهۀ سوم این بر رونق شد.  زمانی که اولین بار «جغرافیای تاریخی» به عنوان یک شعبه ای از علم مطرح شد هنوز به نتیجۀ نهائی نرسیده است. دکتر هو یونگ جیان 侯甬坚Hou Yongjian رئیس مؤسسۀ مطالعه جغرافیای تاریخی بر آند که این اسم تقریباً در خلال سالهای 1901-1904 همراه با نظام آموزشی ژاپنی وارد چین شد و در دهۀ دوم و سوم کمکم مورد توجه دانشمندان چینی قرار گرفت و در سال 1935 میلادی مجله بنام «یو گونگ»禹贡yugong این اسم را به عنوان تیتر نسخۀ انگلیسی خود بکار برد و از این به بعد این اسم در محافل علمی بطور وسیع مورد استعمال قرار گرفت. ایشان در مقالۀ خود بنام «مفهوم علمی «جغرافیای تاریخی» در مجلۀ «جغرافیای تاریخی» در دوره­ های اولیه» نوشت که در روز 13 ماه اول سال 1904 دولت سلسلۀ چینگ清qing  (1644-1911م.) «آئین نامۀ دانشگاه که به فرمان پادشاه تأیید شده­است» 奏定大学堂章程zou ding da xue tang zhang cheng را صادر کرد و در این آئین­نامه رشته ­ای بنام «علم جغرافیایی چین و جهان» را مطرح کرد و در این رشته «جغرافیای تاریخی» را برای اولین بار ذکر کرد. بعد از نهضت فرهنگی جدید چین (تقریباً در سال 1919 صورت گرفت ) با ورودی نظام تئوری و روش تحقیق  علم جغرافیایی معاصر، جغرافیدانان چینی از این طرفداری کردند که محققان باید با روشهای علمی جدید پدیدهای جغرافیایی در طول تاریخ را تدقیق کنند و قانون رشد این زمینه را غور رسی کنند. در این عصر تعداد زیادی از دانشمندان ممتاز در این زمینه از قبیل گو جیه گانگ 顾颉刚 Gu Jiegang (1893-1980م.) و تان پی شیان 谭其骧Tan Qixiang (1911-1992م.) و شی نیان های 史念海Shi Nianhai (1912-2001م.) و هو ژن جیHou Renzhi侯仁之 (1911-2013م.) به میدان آمدند. آنها به عنوان «نسل اول دانشمندان در زمینۀ جغرافیای تاریخی» ثمرات فراوان را در این رشته بدست آوردند، مثلاً انجمن علم جغرافیای تاریخی را دایر کردند و مجلۀ تخصصی را منتشر کردند. این گروه دانشمندان مورد یادآوری مردم قرار گرفت.

2. تعریف مفهوم «جغرافیای تاریخی»

مفهوم و زمینۀ مطالعۀ «جغرافیای تاریخی» بطور متمادی مورد مباحث محققان قرار گرفته­است. عقیدۀ کلی این است که «جغرافیای تاریخی» محیط جغرافیایی در طول تاریخ انسانی و قانون تحول آن را تحقیق می کند و این محیط جغرافیایی در بر دارندۀ محیط جغرافیایی طبیعی و انسانی  است. این علم از لحاظ جنسی شعبه ­ای از علم جغرافیایی به حساب می آید و باز لحاظ منابع و روش های تحقیق با رشته تاریخ ربط دارد. از این رو این علم در تقاطع «جغرافیا» و «تاریخ» رشد شد.

هو ژن جی اولین کسی است که نظریۀ اصلی در مورد «جغرافیای تاریخی» را تعریف کرد که «جغرافیای تاریخی» بخشی از علم جغرافیای معاصر است و وی به این نکته اشاره داد که جغرافیای امروز از جغرافیای ادوار قبلی مختلف  شکل گرفته و توسعه یافته­ است و این نوع توسعه قانون عینی خود را دارد. وی هم بطور منظم هدف و روش و اهمیت پژوهش جغرافیای تاریخی را تعریف کرد: جغرافیای تاریخی بخش امتداد علم جغرافیای معاصر به حساب می آید و هدف عمدۀ تحقیق آن توصیف تحولات چشم انداز جغرافیایی در دوران تاریخ انسانی و  تجسس قانون آن و تصریح شکل­گیری چشم­انداز جغرافیایی کنونی و ویژگیهای آن است.

تان چی شیان بر آن بود که «جغرافیای تاریخی» جغرافیا در دوران تاریخی را مطالعه می کند و تفاوت اصلی بین «تاریخ جغرافیا» و «جغرافیای تاریخی» این است که «تاریخ جغرافیا» تحولات پدیده ­های جغرافیایی را توصیف می کند اما «جغرافیای تاریخی» هم علل و قانون این تحولات را بررسی و تحلیل می کند. از این رو وی هم بر اهمیت استفاده از روش علم تاریخ و متون تاریخی تأکید کرد به این نکته اشاره داد که مطالعات مربوط به جغرافیای تاریخی را باید با روش تحقیق علوم جغرافیایی و تاریخی انجام داد.

شی های نیان این نظریه را داشت که «جغرافیای تاریخی»  علمی است که پدیده­ های جغرافیایی و روابط انسان و زمین در دوران تاریخی را مطالعه می کند و باید این زمینه را با روش تحقیق جغرافیایی مطالعه کرد و «تاریخ جغرافیا» فقط مقدمه این علم به حساب می آید و در واقع شعبۀ فرعی و تکمیلی رشتۀ تاریخ تلقی می شود. بعلاوه، وی هم بر آن بود که دامنۀ تحقیق باید اواخر ادوار زمین­شناسی را تضمن داشته باشد که انسان­ها در این زمان در محیط زیست تأثیرات روز بروز بیشتر گذاشتند. مورخین معاصر از جملۀ زو یی لین邹逸林Zou Yilin و وو سونگ دی 吴松弟Wu Songdi گفتند که مطالعات جغرافیای تاریخی را باید با اوضاع امروزی بخصوص مسائل اقتصادی پیوند داد. علم جغرافیای تاریخی می تواند در زمینه ­های مذاکرات مرز و اصلاحات نواحی اداری و توسعۀ اقتصادی و برنامه­ریزی شهرها و محافظت محیط زیست و پیشگیری از آفات طبیعی و مسائل جمعیت و مهاجرت و ملیت و سرزمین کاربرد زیادی دارد.      

3. شعبه ­های جغرافیای تاریخی

در خلال بیست سال اخیر، مطالعات در مورد زمینۀ جغرافیای تاریخی به شبعه ­های مختلف تقسیم شده­است.

(1) ژئومورفولوژی تاریخی

این علم تغییرات برجسته­ های عمومی سطح زمین را مطالعه می کند و اهداف پژوهش این علم مشتمل بر مشخص کردن قدمت برجسته­ های عمومی سطح زمین و  در آوردن آن در ادوار قدیم و بازنمودن قانون تغییرات آن و بررسی علل شکل­گیری زمین امروز و بیش­بینی تحولات زمین در آینده است.

(2) جغرافیای تاریخی سیاسی

مطالعۀ تحولات سرزمین چین در ادوار مختلف از دیرباز مورد توجه دانشمندان چینی قرار گرفته­است. یکی از مورخین معاصر چین بنام جو جن هه周振鹤Zhou Zhenhe  موضوعات تحقیق در مورد این زمینه را بطور منظم توصیف کرده­ است: می توان مطالعات مربوطه را به دو بخش تقسیم کرد و یکی اهمیت و نقش عامل جغرافیایی در مسائل نظام سیاسی و دیگری تحولات نواحی اداری و قانون آن است. وی هم بر تأثیرات فعالتهای سیاسی بر تحولات منطقه­ای و نظرات سیاستمداران در این زمینه تأکید کرده ­است و پیشنهاد کرده­ است که دانشمندان باید مطالعات خود را با اصلاحات نظام سیاسی معاصر پیوند بدهند و ثمرات تحقیقی را در اختیار اصلاحات امروزی قرار بدهند.

(3) جغرافیای تاریخی شهری

اهداف پژوهش این زمینه توصیف نقش امکانات جغرافیایی در توسعۀ شهرها و قانون آن است. لی شیائو تسونگ李孝聪Li Xiaocong رئیس مؤسسۀ مطالعۀ جغرافیای تاریخی و اطلس قدیم دانشگاه پکن بر آن است که مطالعات مربوط به جغرافیای تاریخی شهری را باید از بررسی شهرهای مرکزی در ادوار مختلف شروع کرد تا علل و جریان شکلگیری نظام شهری منطقه­ای مشخص شود؛ در عین حال هم باید مطالعۀ تطبیقی تفاوتهای فرهنگی شهرها در نواحی مختلف را تقویت کرد. وی هم بر روش مقایسه شهرهای خارجی و داخلی تشویق می کند.

(3) جغرافیای تاریخی کشاورزی

وانگ شه جیائو王社教Wang Shejiao  استاد دانشگاه ترتیب معلم استان شان شی陕西shanxi چین این شعبه را علم مطالعۀ عوامل تولید کشاورزی و ویژگیها و قانون آنها در نواحی مختلف در طول تاریخ می داند و موضوعات این شعبه را «اوضاع تحولات جمعیت و مساحت مزرعه و ترکیبات محصولات کشاورزی در هر منطقه و پراکندگی هر نوع محصول کشاورزی در مناطق مختلف و قانون آن» می داند.

(4) جغرافیای تاریخی فرهنگی

یونگ جی چون雍际春Yong Jichun در مقالۀ خود بنام «بررسی اهداف پژوهش و موضوعات علمی جغرافیای تاریخی فرهنگی» موضوعات مطالعه این زمینه را توصیف کرده ­است: این زمینه عمدتاً پراکندگی منشاء و ترویج و مناطق فرهنگی و روابط متقابل بین فرهنگ و محیط زیست را تضمن دارد.

(5) جغرافیای تاریخی ملیتی

لی بینگ چینگ李并成Li Bingcheng  استاد دانشگاه تربیت معلم شمال غربی این شعبه را «علم مطالعۀ ملیتها و منشاء و توسعه و مهاجرت آنها در مناطق مختلف در دوران تاریخی و روابط تحولات ملیتها و محیط زیست جغرافیایی» می داند. بنظر وی موضوعات مطالعۀ این زمینه مشمول پراکندگی نواحی ملیتی و مسیرهای مهاجرت ملیتها و مآخذ شهرها و اسامی قدیم ملیتی و تأثیرات گشودن زمینهای فلاحت و دامپروری بر محیط زیست جغرافیایی است.

(6) جغرافیای تاریخی طبی

گنگ شنگ شنگ龚胜生Gong Shengsheng معاون رئیس دانشگاه تربیت معلم مرکز چین شعبۀ جغرافیای تاریخی طبی را مطرح کرده­است و وی این زمینه را «علم مطالعۀ روابط متقابل امراض و تندرستی انسانها و محیط زیست جغرافیای و قانون پراکندگی بیماریها در طول تاریخ»  دانسته ­است.

(7) جغرافیای تاریخی اجتماعی

وانگ جن جونگ王振中Wang Zhenzhong دکتر دانشگاه فودان در مقاله بنام «مطالعۀ تاریخی اجتماعی و جغرافیای تاریخی اجتماعی» دایر کردن درس «جغرافیای تاریخی اجتماعی » را ابتکار داشته ­است و به نظر وی این شعبۀ جغرافیای تاریخی باید موضوعات زر را تضمن داشته باشد.

الف. مطالعۀ روابط فرهنگ اجتماعی و زمینه ­های جغرافیایی و وضعیت ترویج هر فرهنگ در مناطق بیگانه در زمینه ­های جغرافیای معین در ادوار تاریخی.

ب. مطالعۀ روابط پدیده­ های اجتماعی و زمینه­ های جغرافیایی. این قسمت شامل مردم منطقه­ای و جغرافیای آداب و رسوم و تغییرات اجتماعی و استفاده از متون تاریخی مربوط به این زمینه است.

بعلاوه، جغرافیای تاریخی علمی و منطقه­ای و ادبی هم توسط دانشمندان مطرح شده و به عنوان شعبه ­ها جدید مورد تدقیق قرار گرفته ­است.